Specific story of a group of Jewish people brought from Hungary to work the mines in Serbian town of Bor has been told in this chapter. Their fate, tied to the forced labour has been horrific as for the most of the Hungarian Jews, but in the framework oof the forced labour some of theme even survived.

Mađarski Jevreji na prinudnom radu u Borskom rudniku

 Da bi se delimično nadoknadio nedostatak domaće radne snage koja se nedovoljno odazivala radnoj obavezi, bežala, zabušavala i pridruživala se ustanicima, ministar za naoružanje i municiju, Albert Šper, je krajem februara 1943. godine od svog saradnika, potpredsednika OT dr Frenka (Fränk) tražio da  od mađarske vlade dobije saglasnost da se u Bor uputi 10.000 mađarskih Jevreja. Mađarska vlada je isprva odbila, ali je posle nemačkog pritiska 1. jula 1943. godine pristala da ustupi 3.000 Jevreja (koji su već bili na prinudnom radu u Mađarskoj) u zamenu za 100 tona bakarnog koncentrata mesečno. Pored toga, dogovoreno je da Mađarska stavi na raspolaganje OT još izvestan broj radnika. Prikupljanje i slanje jevrejskih radnika trajalo je do kraja 1943. godine, a prvi transporti sa oko 3.000 ljudi su stigli već u leto te godine. Pri tom nisu svi Jevreji poslati na rad u Bor bili sa teritorije trijanonske Mađarske. Među njima je bilo i nekoliko stotina Jevreja iz jugoslovenske Bačke, kao i Jevreja iz Prekomurja, Slovačke, i Transilvanije. Uz njih, mađarska vlada je na rad poslala i jednu manju gurpu Jehovinih svedoka.

Ono što je bilo karakteristično za mađarske Jevreje bilo je to da su oni bili smešteni u posebne delove logora ili logore na trasi pruge prema Crnom Vrhu, Žagubici i Laznici. Veći broj jevrejskih prinudnih radnika bio je smešten u logore Berlin (oko 2000), Bregenc (600), Ren (200), u selu Ložnica (oko 500), Minhen (10-120), Hajdenau (400) itd. I dok su na radu bili pod nemačkom stražom, u logoru su ih čuvali mađarski domobrani (161 vojnik, 37 podoficira i 28 oficira). Mađarska vlada je time htela da naglasi svoju vlast nad svojim državljanima, ali je ova jedinica u slučaju opasnosti bila potčinjena nemačkoj komandi. Za Jevreje je ovo bila prednost utoliko što su te stražare mogli potkupljivati da im pri povratku sa odsustva donose novac i hranu od njihovih porodica. Ovo je potrajalo samo do marta 1944. kada su nemačke trupe zauzele Mađarsku. Uopšte uzevši, postupak stražara je pooštren još krajem 1943. kada je pukovnika Andraša Baloga (Balog Andras) kao komandant zamenio potpukovnik Ede Maranji (Maranyi Öde). On je uveo logorski sud koji je dosuđivao smrtne kazne i za manje prestupe, a uveo je i kaznu vešanja za ruke u trajanju od više časova. Pokušaji bega su u više navrata kažnjavani smrću, uz prethodno mučenje. Oni srećniji dobijali su »samo« višegodišnje zatvorske kazne. Pored mađarskih stražara, kao čuvari se spominju i Bugari, Rusi i pripadnici Srpske državne straže.

Mađarski Jevreji su radili od 8 do 11 sati dnevno na različitim poslovima: izgradnji pruge Bor-Žagubica, regulisanju Borske reke, izgradnji tunela ispod brda Tilava Mika i Tilava Roš, na dnevnom kopu Tilava Mika, a nekolicina stručnjaka je angažovana i na stručnim poslovima. Neki su na licu mesta osposobljeni za bageriste, minere, crtače obračunskih planova itd. Radilo se pod rukovodstvom starešina koji su bili Nemci iz Rajha, folksdojčeri ili Rusi. Rad je bio naporan i u lošim uslovima, bez dovoljno odeće, obuće ili opreme, tako da je bilo dosta slučajeva smrti od iscrpljenosti. Radnici na gradilištu pruge Bor-Žagubica su radili u grupama od po 5 ljudi koje su za dan morale iskopati i vagonom otpremiti po 11 m3 zemlje. Ko ne bi ispunio normu, bio bi posle rada obešen za ruke i ostavljen da tako visi dva sata. Ista kazna je primenjivana i na druge mađarske Jevreje koji ne bi uradili dovoljno. Na trasi pruge se uz zemljane radove radilo i na obaranju drveća. Prinudni radnici su terani na posao i sa visokom temperaturom i bolesni, ponekad tučeni od nemačkih stražara ako bi zastali u radu. Kao i drugde u Boru, ishrana je bila loša. Mađarski vojnici su nekad krali hranu pa je prodavali logorašima. Da bi se dohranili, prinudni radnici su prodavali vrednije predmete koje su doneli sa sobom, satove, nakit i odeću.

Najbolje su poznate životne prilike Jevreja zatočenih u logoru Hajdenau. To je bio jedan od logora OT  koja je početkom juna 1943. posetila mađarska komisija. U njemu su pre Jevreja bili smešteni grčki, italijanski i drugi zarobljenici. Loši uslovi u njemu i drugim logorima OT su prvobitno uticali na to da mađarska vlada odbije nemački zahtev za jevrejskim radnicima. Tek je promena ministra odbrane podstakla mađarsku vladu da prihvati ovakve loše životne uslove radnika. U vreme kada su u njemu bili smešteni mađarski Jevreji, logor se sastojao od 6 baraka. U jednoj su bili smešteni mađarski stražari a u ostalima radnici. Svaka baraka je imala po nekoliko soba sa krevetima pokrivenim slamom. Ustajalo se u 6 sati, a posle postrojavanja i doručka išlo se do radilišta. Tamo su prinudne radnike preuzimali čuvari OT koji su ih vodili na rad koji je trajao do 17 ili 18 časova. Na ručak se išlo nazad u logor u pratnji mađarskih stražara. Radilo se na krčenju šume i izgradnji pruge uskog koloseka Bor-Petrovac-Požarevac. U logoru je disciplina bila stroga, ali se njegov komandant Antal Sal (Szal Antal) trudi da suzbije sadističke sklonosti dela čuvara. Slični su bili životni i radni uslovi u drugim logorima sa mađarskim Jevrejima. Radilo se na normu, po teškom terenu, a većina radnika nije imala iskustva u teškim fizičkim poslovima.

Koliki je bio ukupan broj Jevreja iz Mađarske na radu u Boru i oko njega nije moguće tačno reći. Po Šosbergeru posle nemačke okupacije Mađarske 19. marta 1944. godine, u Bor je poslato još oko 3.000 Jevreja, tako da je njihov broj u maju te godine iznosio 6-7.000. Po Rotbartu, prvi transport u julu 1943. godine je imao oko 1.100 ljudi. Jaša Romano govori da je već četvrtim transportom 1943. došlo 6.200 ljudi, ali budući da su Jevreji stizali do sredine 1944, to protivreči onome što navode drugi autori i svedoci. Za septembar 1944. godine, neposredno pred početak evakuacije rudnika, navodi se  broj od oko 6.000 mađarskih Jevreja u Boru.

Uprkos teškom životu i radu mađarskih Jevreja u Borskom rudniku, prava tragedija je za mnoge od njih počela tek sa napuštanjem logora. Usled povlačenja nemačkih oružanih snaga sa Balkana i zbog nadiranja Crvene armije i snaga Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, 16. septembra te godine oko 3.600 Jevreja je povedeno preko Male Krsne i Smedereva, pod stražom mađarskih vojnika na konjima i četnika Koste Pećanca koji je od 1941. sarađivao sa Nemcima. Ljudi su od hrane dobili po jedan kilogram hleba. Usput su spavali u blatu i vodi, a u Smederevu su se desila i prva ubistva. Skelom su prebačeni za Pančevo, gde je straža pojačana folksdojčerima. I tu je usput dolazilo do ubistava iznemoglih ili onih koji su pokušavali da pobegnu ili da dođu do hrane. U Novom Vrbasu kolona je pljuvana, vređana i opljačkana od tamošnjih folksdojčera. Posle jednog dana i dve noći čekanja u obližnjem selu Crvenka, oko 800 je nastavilo put za Sombor, dok je oko 680 tu u ciglani postreljano mitraljezom, pobijeno bombama i štapovima od strane pripadnika Vafen SS-a. Preostalih 1.600 je nastavilo put, a do jugoslovensko-mađarske granice, gde su mađarski vojnici ponovo preuzeli kolonu, pobijeno je još nekoliko stotina ljudi. Od celokupne kolone, oko 1.000-1.300 je preživelo, put da bi okončalo život u nemačkim koncentracionim logorima Flosenburg i Buhenvald. Svega nekolicina je živa dočekala kraj rata. Deveta brigada 23. divizije NOV je 28-29. septembra sprečila polazak druge grupe od oko 2.000 Jevreja iz Bora, a 39 bivših prinudnih radnika iz ovog transporta se pridružilo partizanima.

 

Previous Section | Content | Next Section