The section provides the explanation of importance of labour as a concept in the ideology of collaborationist regime in Serbia during the occupation. Many aspects of the labour concept has been explained and based on this complexity of forced labour issue for both Nazis and collaborating authorities can be grasped.

Rad u ideologiji Nedićevog režima

Ideologija koju je više zastupao nego stvarao Milan Nedić, kao i intelektualaca okupljenih oko njega i njegove vlade još nije sistematski i celovito istražena. Ono što je očito je da ona nije bila ni celovita, ni monolitna, a u mnogo čemu ni originalna. Njeni tvorci i širioci bili su ljudi ponekad suprotstavljenih pogleda. Ovom prilikom osvrnućemo se samo na one njene aspekte koji su poznati i od značaja za temu ove knjige. Novi predsednik vlade, Nedić, je još pre rata pripadao konzervativnom delu srpskog građanstva, a kao premijer svoje stavove je još više prilagodio nacističkoj ideologiji iako nikad nije pretendovao da bude ideolog. Do toga je došlo pod utiskom okupacije, ali i zbog uticaja ideologa ultra-desničarskog pokreta »Zbor« Dimitrija Ljotića iz njegovog okruženja. Oni su zbog svoje predratne bliskosti sa nacistima, u uslovima okupacije postali glavni kreatori nove službene ideologije koja je u mnogo čemu bila u suprotnosti sa onom nekadašnje jugoslovenske države. Osnovne postavke ideologije Nedićevog režima bile su odricanje od jugoslovenstva – kao velike zablude – i okretanje čistom srpstvu. Slično nacistima i drugim desničarima u Evropi i na Balkanu koji su u seljaštvu videli najzdraviji i temeljni deo svojih naroda, Nedić i njegove pristalice su u seljacima videli onaj neiskvareni deo naroda koji će ga spasti od moralne propasti. Njegov ideal je bila autoritarna zadružna seljačka država zasnovana na navodnim tradicionalnim vrednostima svetosavlja, srpskog seljaštva, zajedništva i kulta vođe pod vidom veličanja tradicionalnog srpskog seljačkog domaćina. U tom cilju trebalo je sačuvati i tradicionalni sitni zemljoposed.  Jasno je da su važne sastavnice ove ideologije bili odbacivanje parlamentarne demokratije, liberalne ekonomije, kao i antikomunizam i antimasonstvo. Sve su to navodno bili proizvodi jevrejstva koje je najbolje uspevalo da širi svoj uticaj po dekadentnim gradovima. Zato je ideologija Nedićevog režima bila izrazito antisemitska i istovremeno antiurbana. Analogno desničarskim pokretima u Nemačkoj i Italiji, Nedić i njegovi ideolozi su odbacivali individualizam i zalagali se za nacionalni kolektivizam.

Ono što je bitno za temu ovog rada to je da je važna sastavnica ideologije srpskog kolaboracionističkog režima bilo i veličanje rada. Srpsko društvo, a pogotovo gradska omladina optuživani su da su se tokom međuratnog razdoblja navikli na parazitski i neradnički život, koji je u krajnjoj liniji doveo do državnog sloma u aprilu 1941. godini. Po ideolozima Nedićevog režima, neradničke navike su širili Jevreji, masoni, političke stranke i komunisti. Oni su navodno rad proglasili nečim ponižavajućim i nedostojnim, navikavajući ljude, a posebno omladinu, da se »snalaze« bez rada. Od nečeg plemenitog, rad je postao poniženje, teret i kazna. Na prvi pogled paradoksalno, ali u suštini potpuno u skladu sa antikomunističkom ideologijom Nedićevog režima, marksizam je optuživan da je dodatno ocrnio rad, gurajući radnike u kastu prokaženih. Takve tendencije koje su došle do izraza između dva svetska rata, navodno su raširile sklonost ka neradu i stvorile o Srbima predstavu kao o lenštinama. Ovo je bilo u skladu sa opštim ocrnjivanjem svega što je donelo međuratno, jugoslovensko razdoblje. To je istovremeno bio i jedan od načina da se objasni aprilska katastrofa 1941: jugoslovenska država, pod uticajem Jevreja, masona i komunista, moralno je uništila srpski narod i uvukla ga u ratnu avanturu. Bio je to istovremeno dokaz potrebe duhovne obnove koja je  u novim uslovima jedino mogla da donese spas naciji i da joj omogući ponovan uzlet.

Ovakvi stavovi su dokumentovani i nekim podacima koji su pretendovali na egzaktnost. Bivši član Aćimovićeve komesarske uprave, inženjer Milosav Vasiljević je u okviru tzv. Srpskog civilnog plana – sveobuhvatnog plana nacionalne obnove koji je tokom  1943. i 1944. godine nastao na inicijativu književnika Vladimira Velmara-Jankovića, predratnog desničarskog ideologa i zamenika ministra u Ministarstvu prosvete i vera u Nedićevoj vladi – dao analizu (ne)efikasnosti jugoslovenskog (srpskog) radnika. On je uočio glavnu ulogu seljaštva u proizvodnji, ali i to da su srpski seljaci radili svega oko 100 dana u godini.  Po Vasiljeviću, bilo je potrebno da se radi oko 300 dana u godini. Bio je ovo prećutni dokaz protivrečnosti suštine vladajuće desničarske ideologije: ni toliko idealizovani seljak nije bio baš tako savršen kako se želelo verovati.

Po Nediću i njegovim ideolozima, trebalo je u izmenjenim uslovima prevaspitati omladinu i vratiti dostojanstvo radu za opšte dobro. Prema idejama koje su našle svoj odraz i u Srpskom civilnom planu, putem vaspitanja omladine u narodu je trebalo iskoreniti svojevrsno potcenjivanje rada. To je trebalo da bude i jedan od glavnih zadataka Nacionalne službe za obnovu Srbije o kojoj će biti reči u jednom od narednih poglavlja. Veličanje rada je dakle bio deo ideologije koja je nastajala i širila se usled vojnog poraza i razbijanja države. Budući da su Srbi zbog nepromišljene avanture dela njihove političke elite vojno poraženi, trebalo je da zasluže mesto u Novoj Evropi na jedini njima tada dostupan način, a to je bilo pomoću istrajnog rada.

Prvi je ovakvu mogućnost moralne i političke rehabilitacije Srba u očima nemačkih moćnika »ponudio« generalni opunomoćenik za privredu u Srbiji, Franc Nojhauzen već sredinom maja 1941. godine. To je istovremeno jasno pokazivalo u čiju krajnju korist bi se taj rad odvijao.  Propaganda je tvrdila da samo u radu leži spas srpskog naroda. Po njenim tvrdnjama taj rad trebalo je da donese dobrobiti kako Srbima, tako i nemačkom narodu. Iako je izgradnja puteva pruga i rudnika donosila koristi i nemačkom okupatoru (što je bilo svima jasno), režimska propaganda je insistirala na tome da će svi ti objekti ostati u Srbiji (što je takođe svima bilo jasno, a što je činilo propagandu uverljivom.) Neprestani rad je predstavljan kao sveta dužnost prema »majci Srbiji«.

Pored toga, Nedić i njegovi propagandisti razvili su svojevrsnu teoriju o radu kao moralnoj obavezi Srba prema Nemcima. Po tom učenju – čiji je politički oportunizam bio očigledan svakome ko je i malo umeo da misli – Srbi i drugi pokoreni narodi Evrope trebalo je da svojim radom (u svojim zemljama i u Nemačkoj) pomognu ratni napor Rajha koji je vodio za sve Evropljane odsudnu bitku protiv azijatskog varvarstva tj. komunizma. Budući da su Nemci morali da regrutuju sve više vojnika, na njihova upražnjena mesta trebalo je da dođu strani radnici u Nemačkoj, odnosno, smanjenu proizvodnju u Rajhu je trebalo dopuniti povećanom produkcijom okupiranih zemalja. Rat koji su nacisti počeli protiv SSSR-a predstavljan je, potpuno u smislu nemačke propagande, kao zajednički krstaški pohod svih evropskih naroda. U tom kontekstu ponekad se apelovalo na apstraktnu »dužnost prema Evropi«, ili čak celom čovečanstvu (koje je, eto, Nemačka branila od smrtne opasnosti).  Ova propagandna floskula koja je u krajnjoj liniji poticala iz Gebelsove radionice, stalno se ponavljala u novinskim člancima i govorima Nedića i njegovih ministara. Pri tom nije bilo dozvoljeno spomenuti da ne samo što Jugoslavija ničim nije formalno izazvala nemačku agresiju, već da to nijednim svojim otvorenim postupkom nije učinio ni Sovjetski Savez. Nije se smelo govoriti o tome da su tek nemački napadi, kako na Jugoslaviju, tako i na SSSR otvorili vrata »komunističkoj opasnosti«. Teza službene nemačke propagande bila je da, budući da nemački narod žrtvuje svoju krv u odbrani Evrope od boljševizma, drugi narodi (kojima, svakako ne njihovom voljom, nije dozvoljeno da nose oružje) treba da daju svoj doprinos time što će raditi za Nemce. Pri tom je, dakako, nemački doprinos smatran za veći i uzvišeniji, budući da je Nemačka »žrtvovala« živote svojih vojnika. Samim tim, doprinos pokorenih naroda – bilo da se radilo o materijalnim davanjima ili o radu – koliko god značajan za celokupni ratni napor, bio je drugorazredan u poređenju sa velikom žrtvom koju je prinosio Rajh. Srbima i drugim potčinjenim narodima je i na taj način stavljeno do znanja da će i »posle pobede nad boljševizmom«, u Novoj Evropi igrati drugorazrednu ulogu. Međutim, i mesto svakog naroda u toj Novoj Evropi zavisiće od toga kako se svojim radom bude pokazao tokom borbe.  Srpski ministri i drugi funkcioneri nisu propuštali da u svojim izlaganjima to istaknu.  U skladu sa prihvatanjem realne situacije, oni su se mirili sa drugorazrednim značajem Srbije u Novoj Evropi a svoje ambicije su svodili na obezbeđivanje što boljeg mesta u njenoj »drugoj ligi«.

Ideologija domaćeg konzervativizma koji je težio nacionalnoj obnovi putem moralnog preporoda, vraćanja srpstvu i okretanja radu tako se, delom iz ubeđenja, a delom pod pritiskom okolnosti,  uklopila u nemačke propagandne slogane. Iza ovoga se krila vrlo providna namera nacističkih vlastodržaca da se radna snaga Srbije, kao i porobljene Evrope, iskoristi za ciljeve Rajha. Ovo se videlo već iz toga što su se napisi u štampi koji su slavili rad počeli pojavljivati odmah po uspostavljanju komesarske uprave. U pojedinim svojim javnim istupima takvu ulogu srpskom narodu su otovreno namenjivali i neki predstavnici nemačkog okupacionog aparata, a uvođenje »obaveznog«, tj. prinudnog rada kao opšte obaveze od strane srpskih i nemačkih zvaničnika nagovešteno je dosta unapred. Karakteristično je da se najveći broj članaka o uzvišenosti i nužnosti rada, kao i o njegovoj moralnoj vrednosti, pojavljivao u štampi u vreme počinjanja određenih faza sprovođenja prinudnog rada: prilikom uvođenja obavezne službe rada, osnivanja Nacionalne službe za preporod Srbije, zavođenja vojno-privrednih mera Rajha, regrutovanja novih partija obaveznih radnika itd. Bilo je očito da se radi o pokušaja popularizacije u narodu nepopularnih prinudnih mera.

Jedan od koraka koji je učinjen da bi se pridobilo stanovništvo, a posebno radnička klasa, bilo je zavođenje proslave Prvog maja. Ovaj trik je s uspehom počeo da se primenjuje u Nemačkoj posle dolaska nacista na vlast U Nedićevoj Srbiji uvedena je proslava međunarodnog radničkog praznika pod nazivom Dan rada, ali je do toga došlo srazmerno kasno i u celokupnom društvenom kontekstu nije moglo imati onakav zanačaj kakav je imalo u industrijalizovanoj Nemačkoj. Pored toga, stalana i oštra antikomunistička propaganda verovatno je proslavu 1. maja činila neubedljivom.

Ideje ideologa Nedićevog režima o prevaspitavanju kroz rad bile su vezane za ostale delove njihove (pre svega »Zboraške«) ideologije koja je uzroke nacionalne katastrofe videla u moralnoj dekadenciji. One su se u uslovima okupacije i nemačkih potreba za radnom snagom i povećanim radnim učinkom, odlično uklopile u postojeće političke potrebe. Moralno-vaspitna uloga fizičkog rada kao jednog od sredstava nacionalnog preporoda posebno je isticana kada je u pitanju bila Nacionalna služba za obnovu Srbije kojoj će biti posvećeno zasebno poglavlje. Ipak, iako je potreba da se radi bila neosporna, sva retorika koja je slavila rad kao dužnost prema Srbiji i Evropi i kao sredstvo ne samo materijalnog napretka već i moralnog i duhovnog preporoda, bila je u stvari maska za prikrivanje egoističkih ekonomskih inteteresa nemačkih okupatora čijim zahtevima kolaboracionističke srpske vlasti nisu mogle da se suprotstave.

Previous Section | Content | Next Section