The section details spatial reach of the book listing Banat and part of Kosovo occupied by Nazis as areas directly related to Serbian occupational zone of German army that needs to be researched as a whole. The section also explains the specific issues of Jewish and Roma people forced labour as well as some specific situations such as the one in Bor copper mine where Hungarian Jewish people have been used as a forced labour. The forced labour is defined in this section as well.

Prostorni okvir istraživanja i definicija prinudnog rada

Spominjanjem Banata dotakli smo već i pitanje geografskog okvira teme našeg rada. U njemu se nećemo baviti celokupnom teritorijom današnje Republike već samo onim njenim oblastima koje su se nalazile pod kontrolom Trećeg rajha. To isključuje istočni deo Srema koji je postao deo Nezavisne Države Hrvatske (NDH), Bačku koju je anektirala Mađarska, kao i one delove Kosova i Metohije koje je fašistička Italija pripojila svojoj marionetskoj tvorevini, »Velikoj Albaniji«. Nasuprot tome, predmet našeg interesovanja činiće oni krajevi koji su ostali pod nemačkim uticajem – bilo preko neposredne nemačke okupacione uprave, bilo preko od folksdojčera vođene administracije (Banat) ili bugarske vojne okupacije uz srpsku upravnu vlast koja je opet sprovodila naloge nemačkih okupacionih vlasti tj. vojnookupacionim područjem Srbije i Banata pod nemačkom vlašću. O ovoj teritorijalnoj podeli, kao i o načinu na koji je pomenutim oblastima upravljano, biće više reči malo niže.

Pored ovako definisanog geografskog okvira ovog rada, podjednako je nužno  definisati i sam pojam prinudnog rada, što je u uslovima rata i okupacije teško učiniti. Budući da je on kao i sam okupacioni sistem u  Srbiji, imao svoje posebnosti, potrebno ga je, uz oslonac na definicije koje su drugi istraživači predložili za druge delove Evrope, odrediti za potrebe našeg rada. Smatramo da je pri tom svrsishodno poći od definicije Međunarodne organizacije rada (International Labor Organization – ILO). Po njoj, »značajka prisilnog rada je što za njega ekonomska i socijalna potreba nisu glavni motivi, već je to rad pod prijetnjom kazne, tj. osnova zasnivanja radnog odnosa je prijetnja kaznom za neodazivanje. Prislilni rad je, nadalje, rad ili usluge koje radnik izvršava mimo svoje volje, odnosno koje ne izvršava dobrovoljno, i rad kao metoda diskriminacije zbog političkih stavova, nacionalne, etničke ili vjerske pripadnosti, seksualnog opredjeljenja i drugih neekonomskih razloga. O prisilnom radu je riječ kad za određene radnike odnosno radnice ili skupine postoje diskriminirajuće radno-pravne odredbe.« M. Šperer (Spoerer) smatra da »razumna definicija prinudnog rada i njegovih različitih stupnjeva« treba da sadrži sledeće ključne kriterije: 1.) da li je radnik ili radnica mogao-la da sa kratkim otkaznim rokom prekine radni odnos; 2.) da li je mogao-la da nametne sprovođenje zakonskih standarda života i rada; 3.) da li je mogao-la da izrazi nezadovoljstvo uslovima života i rada; 4.) da li je verovatnoća njegovog/njenog preživljavanja bila slična verovatnoći preživljavanja normalnog (ili domaćeg) radnika/radnice. Videćemo da nijedan od ovde nabrojanih kritrtijuma koji bi rad učinili slobodnim nije bio ispunjen u okupiranoj Srbiji: radilo se pod pretnjom kazne a ne iz ekonomskih motiva, pojedine etničke grupe (Jevreji, Cigani) su prisiljavane da rade samo na osnovi svog etničkog porekla, baš kao što su i pripadnici pokreta otpora ili osobe samo osumnjičene za to (najčešće bez ikakvog suđenja), takođe bile podvrgnute prislinom radu, a sve to bez mogućnosti da legalno napuste radno mesto, da utiču na uslove svog života i rada (pa čak i one koji su važećim propisima bili zagarantovani ili obećani od strane vlasti) i uz ozbiljno ugrožavanje života i zdravlja. Ako se uzme u obzir i onemogućavanje promene radnog mesta čak i za kvalifikovane radnike nekih struka, kao i obaveza predaje određene količine poljoprivrednih proizvoda od strane seljaka, možemo se složiti sa Sabinom Rutar da i slučaj okupirane Srbije potvrđuje zaključak do kog su došli istraživači ove problematike, da je svaki radni odnos u ratnoj privredi (a kao što će se videti, celokupna privreda je radila za nemački ratni napor) pod nacističkom okupacijom, bio prinudni rad. Ovim oblicima rada koji je bio u direktnoj službi nemačkog ratnog napora, u slučaju Srbije treba dodati i službu rada (Nacionalna služba za obnovu Srbije – NSOS) čiji su projekti posredno služili i okupatoru, kao i obavezu kuluka koja je doduše postojala još pre rata, ali koja je u izmenjenim uslovima takođe dobila značaj i za okupacione vlasti. Upravo je Nacionalna služba, iako stvorena po nemačkom uzoru, bila specifičan izraz ideologije kolaboracionističkog režima Milana Nedića. I konačno, prinudni rad u službi kažnjavanja običnih kriminalaca – posebno špekulanata i crnoberzijanaca – iako vekovima tradicionalna kazna, u novim uslovima služio je učvršćivanju nacionalnog jedinstva uz snažnu notu socijalne demagogije – opet nalik onoj u tadašnjoj Nemačkoj. Konačno, treba napomenuti i to da su same nemačke i srpske kvislinške vlasti prinudni rad definisale u užem smislu kaznenog rada za neke kategorije lica: radilo se o osuđenim kriminalcima, pripadnicima pokreta otpora koji su iz zatvora i logora slati na rad, kao i osobama koje se nisu odazvale na »obavezni rad« (koji je za sve sposobne muškarce između 17 i 45 godina uveden krajem 1941. godine) ili su sa njega pobegle ili počinile neki drugi disciplinski prekršaj tokom boravka na »obaveznom radu« – koji inače nije smatran za »prinudni«. Sa stanovišta običnog građanina, međutim, nije bilo prevelike razlike (iako uslovi na »prinudnom radu« jesu bili nešto teži). Ako se uzme u obzir već navedena definicija prinudnog rada, onda ni takve suptilne distinkcije nekadašnjih vlasti ne utiču na opravdanost uključivanja u našu temu, već samo na njeno strukturiranje, odnosno gradaciju razlilčitih vrsta prinudnog rada po težini, trajanju i strogosti postupka.

Previous Section | Content | Next Section