The section deals with issue of use of Serbian prisoners of war kept in Germany as laborers. The sheer number of these prisoners of war made them an important asset for Nazi economy. The hard work these man have been employed in, especial in agriculture was not paid for as prescribed by Geneva convention allowing thus the nazis to obtain important amount of labor for free.

Prinudni rad ratnih zarobljenika

Od prvih dana okupacije, pored Jevreja i Cigana, ratni zarobljenici su bili »samorazumljiv« izvor radne snage za okupatore. Nemačke vlasti su već od samog početka rata počele da koriste ratne zarobljenike za rad u privredi, što je u uslovima kada je veliki broj radno sposobnih Nemaca bio angažovan u oružanim snagama, bilo razumljivo. Jasno je da je takva sudbina bila namenjena i srpskim ratnim zarobljenicima. Uprkos njihovom velikom broju pitanje njihovog života i rada u Nemačkoj najvećim delom ostalo je neistraženo. Veliki problem predstavlja i samo utvrđivanje ukupnog broja ratnih zarobljenika sa teritorije Jugoslavije, a time i pitanje broja ratnih zarobljenika sa teritorije okupirane Srbije. Ono je značajno kako zbog pitanja njihovog prinudnog rada u zarobljeništvu, tako i zbog utvrđivanja gubitka radne snage koji je okupirana Srbija pretrpela zbog njihovog odsustva. Po različitim izvorima tokom Aprilskog rata je između 375.000 i 398.000  jugoslovenskih vojnika i oficira palo u ruke silama Osovine i njihovim satelitima. Posleratni jugoslovenski izvori govore o 200.000 vojnika i 12.000 oficira. Veći deo njih, sem Srba i Slovenaca, uskoro je pušten kućama, tako da jedan nemački izvor navodi da ih je 21. juna 1941. godine bilo 181.258. Od toga je navodno 90% bilo Srba. Srpsko društvo Crvenog krsta je u septembru 1941. godine baratalo brojkom od 175.000 srpskih ratnih zarobljenika, što verovatno ukazuje da je taj podatak poticao iz nemačkih izvora. Po službeno objavljenim nemačkim podacima iz proleća 1942. broj prinudno zaposlenih srpskih ratnih zarobljenika u Nemačkoj se kretao između 105.000 i 108.000. Ovo je, međutim, bio samo broj zaposlenih, a ne i ukupan broj srpskih zarobljenika. Ako bi se od pretpostavljenih 160.000 (180.000 – 10%) oduzeo broj zaposlenih, izlazi da  oko 50.000 srpskih ratnih zarobljenika nije korišćeno za prinudni rad. Razlozi za to su, uz verovatno loše zdravstveno stanje nekih, bili bezbednosne prirode: zarobljeni Srbi su radili uglavnom u poljoprivredi, ali bilo predviđeno samo »kolektivno korišćenje pod postroženim nadzorom i samo u zaštićenim vojnim okruzima«. U jednom razgovoru Benclera sa Nedićem iz oktobra 1942. spomenut je broj od »oko 100.000« srpskih ratnih zarobljenika. Ako se uzme u obzir da je među ratnim zarobljenicima srpske narodnosti bilo i oko 35.000 sa teritorije NDH (po Holmu Zundhausenu (Sundhaussen) i N. Živkoviću), teško je utvrditi stvarni broj Srba, ratnih zarobljenika sa teritorije okupirane Srbije. Ovo utoliko pre, što su i savremeni izvori protivrečni. Nasuprot Benclerovom podatku, Međunarodni crveni krst 1942. donosi podatak (svakako dobijen od nemačke strane) o 207.000 jugoslovenskih ratnih zarobljenika, dok jedan nemački izvor iz iste godine spominje 200.000 srpskih ratnih zarobljenika u Rajhu. Možda se radi o, za deo nacističke birokratije tipičnom, mešanju pojmova jugoslovenski i srpski. Ipak, i to bi impliciralo broj zarobljenika koji je bliži početnom broju od oko 180.000 nego Benclerovom od 100.000. Po izveštaju Jugoslovenskog crvenog krsta 1. maja 1944. godine u Nemačkoj je bilo još 130.750 jugoslovenskih ratnih zarobljenika, uglavnom Srba i Slovenaca. Ako se po gore iznetim procenama od toga broja oduzme 10% (Slovenci), a potom oko 1/3 Srba iz NDH, broj ratnih zarobljenika iz Srbije bi zaista iznosio nešto manje od 100.000 ljudi. Onda bi se, međutim, nametnulo pitanje čime treba objasniti razliku od više desetina hiljada ljudi (čak i kad bi se oduzeo pretpostavljeni broj Slovenaca) u odnosu na 200.000 iz 1942. godine. Svakako da se broj zarobljenika tokom rata smanjivao otpuštanjem pojedinih manjih grupa zarobljenika i smrću. Najnovija istraživanja na ograničenom uzorku pokazuju da je smrtnost iznosila oko 7%, pri čemu je oko polovine stradalih ubijeno. Na osnovu pomenutih proračuna, oko jedne trećine stradalih je poginulo u zarobljeništvu – verovatno na prinudnom radu ili tokom nekog od bombardovanja. Ovo, međutim, ne može da objasni toliku razliku u brojevima. Činjenica da je u proleće 1943. godine (kada je potreba za radnom snagom bila još veća nego u proleće 1942. godine) oko 95.000 srpskih ratnih zarobljenika korišćeno za prinudni rad, a i u novembru te godine radilo ih je oko 92.000. U proleće naredne godine opet je bilo angažovano oko 94.000 što nas ponovo približava broju od oko 100.000. Imajući u vidu povećanu potrebu za radnom snagom u to vreme, može se pretpostaviti da je u to doba broj srpskih ratnih zarobljenika, uključujući i oficire, zaista bio blizu 100.000. Poslednji podatak do koga smo došli datira od 15. avgusta 1944. godine. Tada je na radu bilo 89.359 jugoslovenskih ratnih zarobljenika. Dalji pad broja uposlenih jugoslovenskih zarobljenika treba verovatno pripisati već gore spomenutim uzrocima, a možda i sve većoj radnoj nesposobnosti posle više godina prinudnog rada.

Zbog svega ovoga, slobodno se može reći da još veću nepoznanicu od samog broja ratnih zarobljenika predstavlja njihova sudbina u zarobljeničkim logorima i na prinudnom radu. Tu temu tek treba istraživati. Ono što je, međutim, vidljivo već iz statističkih proračuna broja umrlih ratnih zarobljenika sa teritorije današnje Republike Hrvatske i njihove socijalne strukture, to je da su manje šanse da prežive imali oficiri (aktivni i rezervni), te pripadnici policije i žandarmerije koji nisu odvođeni na prinudni rad van logora. Prinudni rad, koliko god bio naporan, pružao je mogućnosti da se dođe do dodatne hrane i tako povećavao šanse da se preživi. Budući da su srpski ratni zarobljenici, sa Poljacima i sovjetskim nejevrejskim ratnim zarobljenicima bili na dnu hijerarhijske lestvice zarobljenika, treba pretpostaviti da je mnogima dobrodošla ova mogućnost da povećaju šanse za opstanak. Videćemo da je više ili manje prinudni rad igrao istu ulogu i kod nekih drugih kategorija radnika. Prinudni rad koji su obavljali srpski i drugi ratni zarobljenici u poljoprivredi i delom u industriji, međutim, nikako ne treba idealizovati. On je, naprotiv, bio veoma  težak. Obično je trajao po 16 časova dnevno a nadoknada koja je bila propisana Ženevskom konvencijom nije isplaćivana, pa su vlasti Rajha na taj način ostvarivale velike uštede.

Što se ratnih zarobljenika sa teritorije Srbije u Srbiji tiče, oni nisu svi mogli biti transportovani u Nemačku, tako da je veći broj trajno ostao u zemlji na privremenoj slobodi. Njihov broj je, po nemačkim dokumentima, iznosio oko 360.000. Ako se ima u vidu ukupan broj zarobljenika koji je nemačkim, italijanskim i ostalim oružanim snagama zaista pao u ruke, treba pretpostaviti da su u ovaj broj od 360.000 uključeni svi Srbi vojni obveznici sa teritorije okupirane Srbije, a verovatno i vojni obveznici koji su posle kapitualcije Jugoslavije izbegli iz drugih delova zemlje, budući da je pred Aprilski rat Jugoslavija mobilisala oko 600.000 vojnika. To ipak znači da je većina potencijalnih ratnih zarobljenika ostala u domovini. Među njima se nalazio i general Milan Nedić koji se do pristanka da obrazuje vladu nalazio u kućnom pritvoru kao ratni zarobljenik.

Jasno je da su namere o korišćenju radne snage postojale i kada su u pitanju bili jugoslovenski ratni zarobljenici. Po uputstvu Odeljenja za pozadinu nemačke II armije, jugoslovenske ratne zarobljenike je trebalo razvrstati ne samo prema nacionalnoj pripadnosti (budući da je različitim nacionalnostima namenjen različiti tretman), već i prema profesijama (da bi se na najbolji način iskoristila stručna radna snaga). Zarobljenici su podeljeni u tri kategorije: radnici u industriji naoružanja i u pogonima važnim za rat; stanovnici sela predviđeni za poljoprivredne radove; radna snaga za poslove pod vojnom upravom, kao što je izgradnja puteva, popravka saobraćajnica i pomoćne službe pri jedinicama. Zbog nedostatka istraživanja, nije poznato koliko je ova podela uticala na dalju sudbinu ljudi o kojima je reč.

Nažalost, i o korišćenju ratnih zarobljenika u Srbiji uspeli smo da nađemo malo podataka. Izvesno je da je više stotina ratnih zarobljenika radilo na području grada Beograda. Deo njih je upošljavan pod direktnim nadzorom gradske Tehničke direkcije, a deo pod nadzorom inžinjerijskih službi Vehrmahta. Nije poznato detaljnije na kakvoj vrsti poslova su radili, osim izgradnje kanala i vodovoda. Isto tako, nije poznato do kada su upotrebljavani za radove. Našli smo i kratki podatak da su u početku okupacije ratni zarobljenici korišćeni i od strane Organizacije Tot, odnosno, da su oni uz Jevrje bili njeni prvi radnici, ali o tome nismo uspeli da nađemo ništa više. Sigurno je da su i u drugim delovima Srbije ratni zarobljenici korišćeni za prinudni rad. To se vidi iz naredbe glavnokomandujućeg nemačkog zapovednika u Srbiji od 22. maja 1941. godine. U njoj se naređuje da treba popisati vojne obveznike stare između 18 i 40 godina radi njihovog korišćenja za radove za potrebe Vermahta i u poljoprivredi. Bilo je predviđeno da nemački organi od sreskih načelstava trebuju radnu snagu koju je trebalo da ova ravnomerno i pravedno raspoređuju na radove u skladu sa težinom rada, fizuičkom snagom, brojem članova porodice itd, ali svakako tako da poljoprivredna proizvodnja ne trpi. Trebalo je paziti da pozvani budu smešteni u pristojnim i higijenskim uslovima, da imaju obezbeđenu kuvanu hranu i zdravstvenu negu.

Imajući, međutim, na umu da okupatorske i kvislinške vlasti nisu imale dovoljan broj vojnika i policajaca za kontrolisanje stanovništva,  treba pretpostaviti da radna snaga ovih ratnih zarobljenika »na odsustvu« i u faktičkom zarobljeništvu, nije korišćena u većoj meri, odnosno da je korišćena u sklopu korišćenja radne snage celokupnog stanovništva. Činjenica da je u gradu od 350.000 stanovnika kao što je bio Beograd korišćeno svega nekoliko stotina ratnih zarobljenika govori u prilog tome da zaista neslobodne zarobljenike nije bilo lako koristiti za rad u velikim masama. Sem toga za tim nije bilo ni potrebe jer je tokom 1941. godine bilo dovoljno raspoložive radne snage za industriju i poljoprivredne radove u Srbiji. Radna snaga je nedostajala u rudarstvu, ali njegove potrebe, kao što ćemo uskoro videti, nisu bile ni približno tako velike kao broj ratnih zarobljenika »na odsustvu«. S druge strane, postojala je potreba za radnom snagom u vojnoj industriji u Rajhu koja nije mogla da bude zadovoljena dolascima dobrovoljnih radnika. Početkom 1942. godine se zato, uz pojačano vrbovanje dobrovoljnih radnika, razmatralo eventualno prinudno slanje radnika u Nemačku, i transportovanje ratnih zarobljenika »na odsustvu«. Od ovoga se, međutim, odustalo jer je viši vojnoupravni savetnik Šparkule, referent za korišćenje radne snage pri Generalnom opunomoćeniku za privredu u Srbiji smatrao da bi to samo pogoršalo bezbednosnu situaciju i oteralo veliki broj ljudi u šume odmetnicima. Iz sačuvanih svedočanstava se ne vidi da je prema obveznicima »obaveznog rada« korišćen argument o ratnom zarobljeništvu kao sredstvo pritiska da izvrše radnu obavezu.

Previous Section | Content | Next Section